Eğitim hakkı ile insan hakları eğitimi hakkı, insanın ve insanlığın geleceğini koşullandıran insan haklarıdır.
Eğitim geleceğin sayısız meydan okumalarına karşın insanlığın barış, özgürlük ve sosyal adalet ilkelerine doğru ilerlemesine olanak vermek için kaçınılmaz bir koz olarak görünmektedir. (UNESCO, Bilim ve Kültür Örgütü)
Yoksulluğu kaldırmak sürekli bir gelişme ve barışı yerleştirmek Eğitim Hakkının gerçekleştirilmesiyle olur.
Amerika Birleşik Devletleri Örgütü, Afrika Birliği Örgütü, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı gibi bölgesel kuruluşlarca kabule dilen belgelerde tanınan amaç ve ilkeleri belirterek tanımlanan insan haklarındandır.
Tüm bu insan hakları içinde eğitim hakkının çok boyutlu hak ya da kuşaklararası hak niteliğini de ortaya koymaktadır.
Eğitim hakkı tüm kişilerin hakkıdır. Cinsiyet, renk, dil, din, soy, köken vb. özelliklerin yanı sıra yaş yönünden de ayrım gözetmeksizin eğitim hakkı tüm insanlara tanınan haktır. Bu hak, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (İHEB) Ekonomik Sosyal ve Kültürel Hakları Uluslararası Sözleşmesi (ENSKHUS) ve öğretim Anlamında Ayrımcılığına Karşı Savaşın Sözleşmesi (ÖAAKSS) olmak üzere tavsiye kararı nitelikli belgelerde de benimsenmiştir.
Bilgi çağında eğitim hakkının kesintisiz ve sürekli niteliği ve tüm öteki hakları bilinmekte ve form olarak kullanmada da belirleyiciliği giderek artmaktadır. Eğitim Hakkı insan haklarının ve özgürlüklerinin de temelidir.
O halde insan hakları eğitimi tüm bireylere tamamen haktır.
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin 14 Mayıs 1985’te kabul ettiği okullarda İnsan Hakları Öğretimi ve Öğretim Tavsiyesi ve Eki” çocukların yanı sıra gençleri de insan hakları eğitimi hakkının özneleri arasında saymıştır.
Eğitim, çok sayıda uluslararası ve bölgesel belgede insanın kişiliğini geliştirme, siyasal, sosyal ve kültürel yaşama etkin biçimde katılma türü, insan haklarının korunmasına, geliştirilmesini ve kullanılmasına bilinçle katkıda bulunma olanağı veren bir hak olarak güvenceye alınmıştır. Anne-babaya kendi inançlarına göre çocuklarını yetiştirme, okul açma hakkı tanınırken öte yandan ilköğretimde öngörülen zorunluluk ve parasız eğitim hakkını gerçekleştirme yükümlüğü devlete gösterilmiştir. Bu özelliği eğitim hakkının aynı zamanda çok boyutlu ve kuşaklararası bir insan hakkı olduğunu gösterir.
Eğitim hakkının bir başka özelliği diğer insan haklarının bilinçli ve etkin kullanılmasının bir başka aracı olmasıdır.
İyi eğitilmiş kişinin inanç, örgütlenme, anlatım özgürlüklerinden çalışma, sosyal, siyasal ve kültürel haklardan daya iyi yararlanacağı kuşku götürmez. Bilinçli eğitilmiş insan, insan hakları ihlallerine karşı direnerek ulusal ve uluslararası korunma mekanizmalarını işletmenin başta gelen araçlarındandır.
İnsan haklarını geliştirmenin tek koşulu eğitim haklarından gereğince yararlanmaktır. Bu nedenle eğitim hakkına saygı göstermemek, kurum ve devletlerin o kişiyi tüm başka haklarından dışlamasına eşdeğerdir. O kişinin soyla, ekonomik, siyasal ve kültürel yaşama katılmaktan alıkonulmasıdır.
Eğitim hakkının tüm düzeylerde nitelikli olarak gerçekleştirmenin ön koşulu da ülkelerin sosyo-ekonomik gelişmesine bağlıdır.
Eğitim hakkının herkese uygulanması da insan hakları, demokrasinin gelişmesi ve dünyada barışın temel güvencesidir.
O halde devlet diğer hak ve özgürlükler gibi anadil ile eğitim hakkının kullanılmasına karışmamalı ve kısıtlamaktan da kaçınmalıdır. Ancak devlet kamusal mali destek sağladığı oranda eğitim hakkı da gerçek anlamda hayata geçirilir. Devlet ayrım gözetmeksizin herkes için parasız olarak, eğitim kurumları açma yükümlülüğünü yerine getirmekle insan haklarının temeli olan eğitim hakkını hakkıyla yerine getirebilir.
O halde insan hakları eğitimi: bilgi, yetenek, anlayış, davranışlardan oluşan evrensel bir insan hakları kültürü aşılayıp yerleştirmeyi amaçlayan bilgilendirme ve eğitim etkinliklerinin tümüdür.
Bu nedenle kişi tüm yönleriyle kendini geliştirebilir, yaşadığı çevreyi toplumu kavrayabilir. Sorunlara karşı duyarlı olup çözümüne düşünsel ve eylemsel olarak katılmalı, etkin ve yararlı rol üstlenmeli, bu amaçla sorumluluklarını yerine getirebilmeli, ı hak belgesi ve hak bilincine sahip olabilmelidir.
Eğitim hakkına ilişkin Uluslararası belgelerde yinelenen amaçlar şunlardır:
1. İnsan kişiliğinin zihinsel ve bedensel yeti ve yeteneklerinin serpilip geliştirilmesi.
2. İnsan haklarına ve temel özgürlüklere saygının güçlendirilmesi.
3. Herkesin toplumun yararlı bir üyesi olma yeteneği kazanması.
4. Tüm uluslar ve tüm ırksal, etnik ve dinsel gruplar arasında anlayış, hoşgörü ve dostluğun geliştirilmesi ve Birleşmiş Milletler ‘in barışın sündürülmesi etkinliklerinin desteklenip geliştirilmesi.
5. Kültürel varlığının genel olarak iletilmesi.
6. Topluluğun ekonomik ve sosyal gelişimine katkı.
7. Ahlak ve sosyal sorumluluk duygusunun geliştirilmesi.
8. Eleştiri yeteneğinin ve kişisel yargı gücünün geliştirilmesi.
9. Doğal çevreye saygının geliştirilmesi.
İnsan hakları eğitimi sorununda hukuksal, eğitsel, sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel boyutlarıyla yüzeyselliğin ötesine geçilememiştir. Bu nedenle:
1. Bilimsel incelemeler yapılmasını ve çözümler üretme
2. Eğitim ve insan hakları disiplinlerarası bir yaklaşımla değişik kurum ve kuruluşların uzmanlarından oluşan amaç, yöntem ve ilkeler yönünden özerk olarak çalışmalarını yürüten, siyasal değişmelere karşın güvenceye gerekli kaynakları sağlamış davranışsal nitelikte bir komisyon kurulmalı.
Bugün dünyada en önemli sorun eğitim ve öğretim özgürlüğüdür. Eğitim-öğretim özgürlüğünü kaybeden toplumlar geleceğini de kaybeder.